Домогт мөнхөрсөн цэцэгс

ЖАМЬЯНМЯДАГ

Жамьянмядаг цэцэг бол холтсон цэцэгтний овгийн нэгэн төрөл. Энэ төрөлд 30 орчим зүйл ургамал багтдаг. Энэ цэцэг нь дэлхийн бөмбөрцгийн хойд хагасын сэрүүн бүсээр, чийглэг, шаварлаг хөрсөнд ургадаг. Ихэнх зүйл нь Азиас гаралтай юм. Тийм ч болохоор ялангуяа Бурханы шашинт орнуудад энэ цэцгийг гэгээрсэн хүмүүний цэцэг хэмээх нь бий. Зуны дунд сарын шинийн 15-нд жамьянмядаг цэцгийг түүгээд Манзушир бурханд өргөхөд түмэн зул өргөсөнтэй дүйцдэг хэмээдэг. Зарим сүсэгтэн уг цэцгийг таслахаас цэрвэж, мөргөдөг. Ихэнхдээ хутагт, хувилгаад ихээр төрдөг нутагт энэ цэцэг элбэг ургадаг гэж үздэг бөгөөд жамьянмядаг их хэмжээгээр ургавал тухайн нутагт оюун ухаан, билгийн мэлмий нь нээгдсэн гэгээнтэн төрнө хэмээн бэлгэшээдэг юм байна. Монгол оронд жамьянмядаг цэцгийн гурван зүйл нь ургадаг юм байна. Азийн жамьянмядаг (Латин нэр нь Trollius asiaticus L), Алтайн жамьянмядаг (Латин нэр нь Trollius altaicus C.A.Mey). Ледербурын жамьянмядаг (Латин нэр нь Trollius Ledebouri Reichb). Азийн жамьянмядаг нь өвслөг, олон наст ургамал. Энэ цэцэг нь нуга, ойн чийглэг хөрсөнд ургадаг. Азиас гаралтай учир ийнхүү Азийн жамьянмядаг гэдэг нэр авчээ. 20 сантметрээс дээш өндөртэй ургадаг бөгөөд долоогоос наймдугаар сард 5-15 дэлбээтэй, гурван см том голчтой, улбар шар, шар өнгийн гоёмсог цэцгээр чимдэг. Цэцгийн дэлбээ нь үрийн орондоо олон тооны дохиуртай. Азийн жамьянмядаг нь балт цэцгийн ургамалд ордог.

БЭР ЦЭЦЭГ

Энэ цэцгийг монголчууд эрүүл энх, дайн дажингүй, амар амгалан байхын бэлгэ тэмдэг болгон хүндэтгэж “Тахилын цэцэг” хэмээн нэрлэж иржээ. Орон нутгийн нэр нь Баавар цэцэг, Бэр цэцэг, Тосон тором. Шинжлэх ухааны нэр нь Скабиоса.

Цэцгийн гадаад төрх нь уран дархчуудын урласан эмээлийн мөнгөн бааврыг санагдуулдаг учир ийнхүү баавар цэцэг гэдэг аж. Монгол орны бүх нутгаар тархсан байдгийн дээр зуны гурван сарын турш цэцэгтэйгээ зусдаг, цэнхэр, нил хөх, нил ягаан өнгөтэй цэцэг байдаг. Бэр цэцгийг таримлаар ургуулж болдог бөгөөд арчилгаа бага шаардаж, ургамлын өвчлөлд бараг өртдөггүй, хатуужил тэсвэртэй, гени сайтай, цэцгийн зах зээлд гарах, хязгааргүй өсөн дэлгэрэх чадавхтай цэцэг гэж үздэг юм байна.

Энэхүү цэцэг нь хор тайлах, шээс хаагдах, цээжинд муу цус хурах, элэгний галаас болж толгой өвдөх, уушгины халууны ханиад, элэг муудаж бүх бие ногоон шар өнгөтэй болох үед тустай. Анхилуун үнэртэй. Зөгийн балны эх үүсвэр болдог. Зөгий, эрвээхэй татах чадвар маш сайн тул “Эрвээхэйн цэнхэр” хэмээн ганган нэрээр алдартай. Нарлаг орчинд байх дуртай. “Хол газар одож буй хайртай хүндээ бэлэглэхэд иртэл нь хүлээнэ” гэсэн домогтой.

Монгол Улсын Засгийн газрын 2014 оны аравдугаар сарын 25-ны өдрийн ээлжит хуралдаанаар Бэр цэцгийг Монголын ард түмний амгалан тайван амьдрал, байгаль дэлхийг дээдлэх үзлийн бэлгэдэл болгон “Үндэсний бахархалт цэцэг”-ээр өргөмжлөн зарласан билээ. Гэвч уг цэцгийн домог зарим хүмүүст хэт хар бараан сэтгэгдэл төрүүлдэг учир “Үндэсний бахархалт цэцэг”-ээр тодруулах ёсгүй байсан гэдэг эсэргүүцэл нэг хэсэг гарсан билээ. Бэр цэцгийн домог Оросын ард түмнээс гаралтай бөгөөд дайнд явсан эр нөхрөө хүлээсэн бүсгүйн нулимсаар услагдаж ургасан цэцэг гэдэг. Оросоор энэ цэцгийг “Вдовушка” хэмээх нь бий. Үүнийг монголчилбол “Бэлэвсэний цэцэг” гэж ойлгож болох аж. Харин манайд бэр цэцэгтэй холбоотой зохиол, зохиомж байдаг нь орос үндэстний домгоос сэдэвлэсэн байжээ.

ЦАГААН УУЛ

Англи хэлээр Еdelweiss, латин хэллэг нь Leontopodium alpinum.

Нийлмэл овогтны, олон наст ургамал юм. Биологийн нэр Leontopodium грек хэлний “lion” буюу “арслан”, “podion” буюу “савар” гэсэн үгнээс гаралтай. 6-8 дугаар сард цэцэглэдэг хэдий ч жилийн бусад улиралд өнгөө алддаггүй. Тиймээс ч үхэшгүй мөнхийн бэлгэдэл болгон монголчууд шүлэг, дуундаа мөнхөлж иржээ. Дэлхийд 40 гаруй цагаан уул бүртгэгдсэн ч манай оронд 2-3 төрөл бий. Түүнийг энгийн хүн хараад ялгах аргагүй. Ерөнхийдөө хад чулуурхаг ууланд далайн түвшнээс дээш 2000-2900 метр өндөрлөг газар ургана. Ургамал судлаачид цагаан уул цэцгийг Альпын, Сибирийн гэж ангилдаг бөгөөд Монгол, Манжуур, БНСУ зэрэг газарт ургадгийг нь Сибирийн төрөлд оруулдаг юм байна.

Үхэшгүй мөнхийн бэлгэдэл болсон энэ цэцгийг үхэл даллагч хижиг өвчинтэй тэмцэхэд оточ маарамба нар хэрэглэдэг байжээ. Ямар тунгаар яаж хэрэглэдэг байсан нь тун бүдэг. Цэцгийг нь буцалсан халуун усанд хандалж цус алдсан хүнд уулгадаг. Цусны даралт ихсэхэд буулгах зорилгоор өргөн хэрэглэдэг байжээ. Намар үндэсийг нь гэмтээлгүй газарт нь үлдээж цэцгийг нь түүж харанхуй сэрүүн газар хатаагаад даавуун уутанд хийж дэрлэдэг. Ингэхэд анхилуун үнэр нь хүнийг тайвшруулж цусны даралт буулгаж тайван унтахад тусална.

Цагаан уул цэцэгтэй холбоотой олон домог улс бүрт бий. Өнө эрт цагт хорвоо дэлхий дээр өвөл, зун гэсэн хоёр улирал л ээлжлэн ирдэг байсан цагт нэгэн хаан хатан, гүнжийнхээ хамт амьдран суудаг байжээ. Гоо үзэсгэлэн төгөлдөр гүнжийг эхнэр болгохыг хүссэн олон хаан хөвгүүд, эрэлхэг баатар эрс ирж сүй тавихыг гуйдаг байв. Бүсгүйд ямар ч эр таалагдаагүй учраас гуйж ирсэн бүх эрчүүдээс татгалзжээ. Эцэст нь гүнж “Надад хосгүй үзэсгэлэнт Цагаан уул цэцэг авчирч өгсөн хунтайжтай гэрлэнэ” хэмээн мэдэгджээ. Гүнжийн болзол холын хол, мянган уулсын цаадах улс гүрнүүдээр тархаж, тэр ховор гайхамшигт цэцгийг олж авчрахаар олон баатар эрс, хунтайжууд мордоцгоож гэнэ. Сарьдаг өндөр уулын оройд ургадаг тэр цэцэг рүү хүрч очих зам байхгүй, их л бартаа саадтай газар байдаг ажээ. Гэтэл нэгэн цөс ихтэй, омог бардам залуу тэрхүү цэцгийг олж ирэхээ амлаад аян замд гарчээ. Өнөөх залуу түмэн бээрийг туулж, саад бэрхшээлийг давсаар үзэсгэлэнт Цагаан уул цэцгийг авч чадаад хааны ордонд ирсэн боловч өнөөх гүнж нь Цагаан уул цэцэг авчирч өгөх хунтайжийг хүлээсээр байгаад өтөл эмгэн болсон байжээ. Харин өнөөх эрэлхэг залуу Цагаан уул цэцгэнд хүрч чадсан тул хааны ордон руу явах зам зууртаа бага багаар залуужиж идэр сайхан зүсээ эргүүлэн олж гэнэ. Баатар эр эмгэн болсон гүнжтэй гэрлэхээс татгалзаж адал явдал хайн дахин холын аянд гарчээ. Тэр цагаас хойш хосгүй ховор Цагаан уул цэцгэнд хүрч чадсан хэн боловч үргэлж аз хиймороор гийж байдаг гэсэн домогтой болжээ.

ВАНСЭМБЭРҮҮ

Монгол орны хувьд устах аюулд орсон 132 ургамлын нэг бөгөөд Улаан номонд 1997 онд бүртгэгдсэн дархан цаазтай ургамал. Өндөр уулын чулуулаг асганд ургадгаараа онцлог. Вансэмбэрүүг Гималай, түүний ойролцоох Төв Азийн уулнаас гаралтай гэж үздэг. Монгол оронд Нөмрөгт банздоо, Байгалийн банздоо, Дорогостайн банздоо, Бургас навчит банздоо зэрэг зүйлийн вансэмбэрүү мэдэгдээд байна.

Нөмрөгт банздоо нь Хөвсгөл Хангай, Монгол Алтай уулсын тагийн бүслүүрт чийглэг асганд 13-25 сантиметр өндөр ургадаг. Байгалийн банздоо нь бараавтар нил ягаан өнгийн баг цэцэгтэй бөгөөд Хэнтий, Хөвсгөл Хангай, Монгол Алтай уулсын намагжсан нуга, ширэнгэжсэн асга, горхины эрэг даган 15-60 сантиметр өндөр ургадаг. Дорогостайскийн Банздоо нь хүрэндүү өнгийн олон тооны том сагс бүхий баг цэцэгтэй, зөвхөн Хөвсгөл, Хэнтийн уулын хад асганд 20-40 сантиметр өндөр ургадаг. Бургас навчит банздоо нь Хэнтий, Хангай, Монгол дагуур, Хянган, Дундад халх, Дорнод Монголын тойрогт элсэрхэг чулуулагтай энгэрт ургана. Вансэмбэрүүний цэцэгс нь атгасан гараас том хэмжээтэй багц цэцэг бөгөөд түүнд хэдэн зуун жижигхэн цэцэгс багтана. Ерөнхийдөө үнэр нь эхүүн, хурц. Вансэмбэрүүний үндэс нь маш хүчирхэг хөгжсөн байдаг бөгөөд хад чулууны зай завсраар тор мэт сүлжилдэн бөх бат ургаж газрын хөрснөөс шим тэжээлээ авдаг. Цэцэглэх явц маш удаан байдаг ба цэцэглэх хүртлээ 3-5 жил, зарим үед бүр найман жил хүртэл зарцуулна. Нас, амьдралын эргэлт, үржил нь дэндүү хязгаартай бөгөөд үрээр үржих чадвар маш муу.

Вансэмбэрүү цэцэгтэй холбоотой домгууд ард түмний дунд элбэг ч тэдгээрийн ихэнх нь энэ цэцгийг тасалбал амь насаа ч алдахад хүргэнэ шүү гэдгийг сануулдаг. Нөгөө талдаа хүмүүсийг “айлгасан” тэдгээр домгууд нь “Тэнгэрийн цэцэг” гэгддэг Вансэмбэрүүг ард түмэн хамгаалж иржээ гэдгийг харуулдаг юм.

УДВАЛ

Холтсон цэцэгтний овгийн төрөл. Энэ төрөлд 100 орчим зүйл хамрагдах бөгөөд тэдгээр нь гол төлөв дэлхийн бөмбөрцгийн хойд хагаст тархсан байдаг. Удвалын 35 зүйлийг тарималжуулан олон хэлбэр, сортуудыг гарган авчээ. Удвал гэх нэр нь төвд хэлний Удбала гэсэн үгнээс гаралтай. Харин Aquilégia гэдэг шинжлэх ухааны нэр нь ус-хураах, цуглуулах, бүргэд гэсэн утгыг илэрхийлдэг ажээ. Цэцэг нь 6-10 см голчтой, хөх заримдаа шаравтар дэрвэнтэй, бүдүүн гоодой цоморлигийн навчинцрыг бодвол хоёр дахин богино. Европ, Азид ургах зүйлүүдийн цэцэг нь цагаан, хөх, цэнхэр, ягаан өнгөтэй бол Америкт ургадаг зүйлүүд алтлаг, улбар шар, улаан өнгөтэй байдаг юм байна. Удвалын төрлийн 102 зүйл цэцэгт ургамал бүртгэгдсэнээс Монголд Ганболдын удвар, Шүүсэвчит удвал, Сибирь удвал, Ногоон гэсэн дөрвөн зүйл тэмдэглэгджээ. Удвал цэцгийг бясалгагчид ихэд дээдэлдэг бөгөөд Төвд, Энэтхэгт энэ цэцэгтэй холбоотой олон домог яриа байдаг ажээ. Хүүгээ олон жил хүлээсэн эх Төвдийн өндөр уулнаас бууж ирж хоол ундгүй, өлсч цангаж байсан ч Манзушир бурханд сөгдөн мөргөсөөр амь эцэслэжээ. Гэтэл настай эмэгтэйн бие цогцос төд удалгүй газарт шингэхэд тэр газарт нь удвал олноор ургажээ. Иймээс энэ цэцгийг эхийн хайр, эхийн сүү шиг ариуны бэлгэдэл хэмээн үзэх нь бий.